ΤΟ ΠΑΡΑΜΥΘΙ ΤΩΝ ΑΝΤΙΟΞΕΙΔΩΤΙΚΩΝ

Για κάθε πρόβλημα υπάρχει μία λύση απλή, ξεκάθαρη και λανθασμένη
H L Mencke

Τις προάλλες διάβαζα μία συνέντευξη του Hugh Laurie (ο γνωστός τηλεοπτικός Dr House). Στο σημείο που σχολίαζε τα περί εναλλακτικής ιατρικής και αστήρικτων θεωριών, μου ήρθε στο μυαλό ο παλιός μου καθηγητής στο Harvard και η εμμονή του με τα αντιοξειδωτικά. «Mitsos, stick to antioxidants. One day you’ll see them even in chewing gums», συνήθιζε να μου λέει. Δυστυχώς δεν άκουσα τον καθηγητή μου.
Δεν τον άκουσα και έχασα οικειοθελώς το τρένο των αντιοξειδωτικών και μαζί μ’ αυτό 5-6 ερευνητικά προγράμματα. Δεν πειράζει όμως. Ποτέ δε μου γέμιζαν το μάτι, όχι τόσο επειδή είχα διαγνώσει κάποιο συγκεκριμένο επιστημονικό έλλειμμα, αλλά κυρίως εξ’ αιτίας της υπεραπλουστευτικής προσέγγισης όσων τα ευαγγελίζονταν. Ήταν εμφανές ότι τα αντιοξειδωτικά κάπου εμπλέκονταν στην όλη εικόνα διαφόρων παθογενέσεων, αλλά το να θεωρούνται υπεύθυνα δια πάσαν νόσον και μαλακίαν (και στις μέρες μας περισσεύουν αμφότερα), ήταν αφελές και αντικατόπτριζε την αρχέγονη επιθυμία του ανθρώπου να ενοποιήσει τις αιτίες όλων των δεινών του, είτε αυτά προέρχονται από αιμορροΐδες, είτε από το υπαρξιακό κενό που αφήνει η συνειδητοποίηση της αποκοπής του από την μητέρα φύση.
Η θεωρία των αντιοξειδωτικών, ότι δηλαδή στη βάση όλων των νοσημάτων φθοράς -καρκίνος, γήρας, διαβήτης, καρδιαγγειακά και ότι άλλο βάλει ο νους σας- υπάρχει η οξειδωτική αλλοίωση των βιοχημικών δομών του σώματός μας από ουσίες που αποκαλούνται ελεύθερες ρίζες, βόλεψε πολλούς. Πάνω της χτίστηκαν καριέρες και φτιάχτηκαν περιουσίες. Τις δεκαετίες του 80 και 90 δεν μπορούσες καν να αρθρώσεις αντίθετη άποψη, χωρίς να προσγειωθούν βιαίως στο κεφάλι σου οι θεωρίες του Bruce Ames από το Berkeley της Καλιφόρνια (1). Όπως προφήτευσε ο καθηγητής μου, τα αντιοξειδωτικά εισχώρησαν παντού και «ενίσχυσαν» τα πάντα: αντιρυτιδικές κρέμες, αφρούς ξυρίσματος, έλαια, μαργαρίνες και χυμούς. Δεν υπήρχε τρόφιμο και ρόφημα που να μην αναγράφει περήφανα την περιεκτικότητά του σε αντιοξειδωτικά. Κάθε ταλαίπωρο τέκνο της νεοεπιστημονικής γκλαμουριάς εύρισκε το δρόμο του προς την τηλεοπτικοποιημένη δόξα με βάση την αντιοξειδωτική κλίμακα του ευρήματός του.
Προς τιμήν τους, οι γιατροί της χώρας μας κράτησαν επιφυλακτική στάση. Κάτι ήξεραν. Το αντιοξειδωτικό οικοδόμημα επρόκειτο να καταρρεύσει σύντομα. Το πρώτο χαστούκι ήρθε το 1996, από τον Demetrius Albanes, ο οποίος εκτόξευσε την πρώτη κλινική μολότοφ στο σαθρό αντιοξειδωτικό οικοδόμημα, κάνοντάς μας να ψάχνουμε για το απολεσθέν άλφα του επιθέτου του: μετά από μία διπλή τυφλή τυχαιοποιημένη κλινική μελέτη στην οποία συμμετείχαν 30.000 Φιλανδοί καπνιστές, βρήκε ότι η χορήγηση β-καροτενίου όχι μόνο δεν τους προστάτεψε, αλλά αύξησε τον κίνδυνο καρκίνου του πνεύμονα (2)! Το εύρημα ήταν τόσο παράταιρο με τις αντιλήψεις της επιστημονικής – μιντιακής ορθοδοξίας, που βολικά αγνοήθηκε. Ο Albanes όμως είχε ανοίξει τους ασκούς του Αιόλου: όσο ανεξήγητα και αν ήταν τα ευρήματά του, αντιστοιχούσαν στην αδήριτη πραγματικότητα. Τα επόμενα χρόνια, η μία κλινική μελέτη μετά την άλλη (σχεδόν όλες δημοσιευμένες στο περιοδικό Νέμεση της εναλλακτικής ιατρικής, το JAMA) αποδείκνυαν ότι οι αντιοξειδωτικές βιταμίνες είτε δεν βοηθούν, είτε συμβάλλουν στην ανάπτυξη καρκίνου και καρδιαγγειακών παθήσεων (3). Ακόμα πιο αποκαλυπτική ήταν η είδηση ότι η βιταμίνη C παρεμποδίζει τη δράση των χημειοθεραπευτικών (4)!
Τελευταίως έπεσαν και τα δύο τελευταία προπύργια της αντιοξειδωτικής παράκρουσης. Ο «δικός μας» Ευάγγελος Μιχελάκης, ορμώμενος από τελείως διαφορετικό μετερίζι, έδωσε σάρκα και οστά σε κάτι που αρκετοί υποπτεύονταν εδώ και καιρό: οι ελεύθερες ρίζες βοηθούν τον οργανισμό να καταστρέψει όσα κύτταρά του έχουν αρχίσει να γίνονται καρκινικά, πυροδοτώντας τον αντικαρκινικό μηχανισμό της απόπτωσης (5). Δεν είναι απίθανο, οι καπνιστές του πειράματος του Albanes να έφεραν ήδη προκαρκινικές αλλοιώσεις στα πνευμόνια τους τις οποίες δεν μπόρεσε να ανατάξει ο οργανισμός τους, επειδή οι αντιοξειδωτικές βιταμίνες που τους χορηγήθηκαν αφόπλισαν τα αντικαρκινικά όπλα του οργανισμού τους, δηλαδή τις ελεύθερες ρίζες.
Το τελευταίο πλήγμα -το οποίο έδωσε και την αφορμή για το παρόν άρθρο- ήρθε πριν λίγες μέρες και αφορούσε την συμβολή των αντιοξειδωτικών στην επιμήκυνση της ζωής. Όλοι έχουμε ακούσει τους «ειδικούς» να ισχυρίζονται ότι το γήρας οφείλεται στην κατάρρευση των ενδογενών αντιοξειδωτικών συστημάτων, τα οποία χρειάζονται επειγόντως ενίσχυση με εξωτερικά προσφερόμενες χούφτες αντιοξειδωτικών χαπιών και κρεμών. Ανατρέποντας πλάνες δεκαετιών, ερευνητές της ομάδας του David Gems από το University College του Λονδίνου, δουλεύοντας με νηματοσκώληκες (Caenorhabditis elegans –το πιο γνωστό γονιδιακό ερευνητικό εργαλείο όσων θέλουν να βρουν πώς δουλεύει ο ανθρώπινος οργανισμός) ενίσχυσαν γονιδιακά τους ενδογενείς αντιοξειδωτικούς μηχανισμούς (υπεροξειδική δισμουτάση, SOD) του νηματοσκώληκα και περίμεναν να δουν πόσο θα παραταθεί η ζωής τους. Έκπληκτοι διαπίστωσαν ότι οι «πειραγμένοι - αντιοξειδωτικοί» νηματοσκώληκες ζούσαν όσο και κανονικοί συνάδελφοί τους, υποδεικνύοντας ότι το ιερό δισκοπότηρο της αθανασίας πρέπει να αναζητηθεί κάπου αλλού (6).
Όσο και αν τα συμπεράσματα που προκύπτουν από τη μελέτη ενός νηματοσκώληκα δεν έχουν αυτόματη εφαρμογή στα ανώτερα θηλαστικά, κάτι που έσπευσε να τονίσει έντρομη η εκπρόσωπος της Εταιρείας Κοσμητολογίας και Καλλυντικών της Αγγλίας (7), είναι εμφανές ότι η φύση έχει τις δικές της διεργασίες οι οποίες δεν έχουν τίποτα να κάνουν με τις επιθυμίες και τους φόβους του ανθρώπου. Όπως δήλωσε και ο κύριος υπεύθυνος της μελέτης «το γεγονός είναι ότι δεν γνωρίζουμε αρκετά περί των βασικών μηχανισμών της γήρανσης. Η θεωρία των ελεύθερων ριζών μπορεί να γέμισε ένα γνωστικό κενό τα τελευταία 50 χρόνια, αλλά πλέον καταρρέει υπό το βάρος των αποδείξεων»(7). Πριν καταλήξουμε σε οποιαδήποτε συμπεράσματα, προτροπές και οδηγίες πρέπει να συλλέξουμε και να συστηματοποιήσουμε ένα πλήθος κλινικών και πειραματικών παρατηρήσεων, η σημασία των οποίων συχνά μας διαφεύγει.
Η δύναμη του αντιοξειδωτικού δόγματος και των εμπορικών συμφερόντων που κρύβονται πίσω του είναι τόσο ισχυρή, που τα παραπάνω ευρήματα παραμένουν ουσιαστικά άγνωστα. Οι εναλλακτικοδιατροφοοικολογούντες δε χρειάζεται να ανησυχούν: η αντιοξειδωτική θεωρία μπορεί να καταρρέει, όμως ουσίες και φυτικά σκευάσματα τα οποία αποδεδειγμένα έχουν ευνοϊκή δράση, δεν παύουν να είναι ωφέλιμα. «Απλώς», δρουν με άλλους μηχανισμούς οι οποίοι περιμένουν να τους ανακαλύψουμε.

1. Ames BN, Swirsky Gold L, Willett WC. The causes and prevention of cancer. Proc Natl Acad Sci. 1995.92:5258.
2. Albanes D, Heinonen OP, Taylor PR et al. α-Tocopherol and β-carotene supplements and lung cancer incidence in the alpha-tocopherol, beta carotene cancer prevention study: effects of base-line characteristics and study compliance. J Nat Cancer Inst. 1996. 21:1560.
3. Bjelakovic G, Nikolova D, Gluud LL et al. Mortality in randomized trials of antioxidant supplements for primary and secondary prevention. JAMA. 2007.297:842
4. Heaney ML, Gardner JR, Karasavvas N et al. Vitamin C antagonizes the cytotoxic effects of antineoplastic drugs. Cancer Res.2008.68:8031.
5. Bonnet S, Archer SL, Allalunis-Turner J et al. A mitochondria-K+ channel axis is suppressed in cancer and its normalization promotes apoptosis and inhibits cancer growth. Cancer Cell. 2007.11:37.
6. Doonan R, McElwee JJ, Matthijssens F et al. Against the oxidative damage theory of aging: superoxide dismutases protect against oxidative stress but have little or no effect on life span in Caenorhabditis elegans. Genes Devel.2008.22:3236.
7. BBC News. 1/12/2008. Antioxidants cannot slow aging. http://news.bbc.co.uk/go/pr/fr/-/1/hi/health/7754644.stm